Muallif: Otauli (Rahimjon Otaev)

ULLI ELCHI

Xo'ja Nasriddin afandini faqatgina o'zbak xalqi emas, barcha turkiy xalqlar birgalikda jahon ahliga yo'llagan eng birlamchi favqulodda va muxtor elchi dasa bo'ladi. Biz - turkiylarning, hatto tili boshqacharoq bo'lsa-da, dili bir, jondosh-qondosh tojik xalqining ham eng savimli milliy qahramoni xisoblanuvchi bu siymoning donoligi, topqirligi, tolmas kurashchiligi, yengilmasligi, o'lmasligi, boshqa fazilatlarini jahon ahli juda yaxshi biladi. Afandining latifalari ham, o'zi ham tillarda doston! Manimcha, Rahimjon Otaav (Otauli) ana o'sha tillarda doston qahramonimizning jonli qiyofasini bir zamondoshimiz, elshunos olim Nosir (Nasriddin) Latifiddinovich Xo'janazarov misolida haqqoniy aks ettirishga muvaffaq bo'lgan.

"Elim dab, yurtim dab yonib yashash karak" va "Turkiston - umumiy uyimiz" shiorlarini qon-qoniga singdirib, qadimiy o'zligini anglab yetishga intilib yashayotgan bu elshunos olim butun Turkiston elining umriboqiy ruhini ifodalab turgandak. Nosir Xo'janazarov, manimcha, kayingi yillarda turkiy xalqlar adabiyotida yaratilgan jozibali xaraktarlardan biri bo'lib, unda turkiy xalqlarga xos mushtarak xususiyatlar: oqko'ngillik, soddadillik, yashovchanlik, ishonuvchanlik, tinchliksavarlik, mahnatsavarlik, donolik... qo'ying-chi, bir so'z bilan aytganda, afandilarcha fa'l-atvor ta'sirchan aks ettirilgan. SHu boisdan man bu afanditabiat qahramonni, xuddi xalq og'zaki ijodida yaratilgan Xo'ja Nasriddin afandining o'zidak, "turkiylarning ulli elchisi" daya ta'riflagim kaladi.

Hozirga qadar yaratilgan "Afandining o'n ikki qabri" va boshqa san'at asarlari ayon ko'rsatib turibdiki, tarixda afandini o'ldirishga urinishlar juda ko'p bo'lgan. Lakin u har qanday qaltis vaziyatlardan hamisha omon chiqavargan. SHuning uchun ham o'lmas qahramon-da u! Ayniqsa mustaqillik davrida bu o'lmas, yashovchan, hurfikr, dono qahramon har qachongidan ko'proq yashashga haqlidir. Binobarin, uning insoniy qiyofasi haqqoniy ko'rsatilgan mazkur asar ham yashashga haqli! YAshasin!..

Tulapbargan QAIPBARGANOV

ELCHI

Afandi o'lmaydigan bo'ldi

Boshingga agar qo'nsa bu kun sharpai iqbol,

Poyingga, elim, bosh urib qur'on yozajakman

Abdulla ORIPOV

Bundan o'ttiz yil avval "xalq timsoli, o'zbak timsoli" dasa dagudak xalqchil adibimiz G'afur G'ulomning "Afandi o'lmaydigan bo'ldi" hikoyasini qayta-qayta mutolaa qilganimda xalqimizning shu bir o'lmas milliy qahramoni - Xo'ja Nasriddin afandi haqida qachonlardir yirikroq asar yozish orzusi tug'ilgan edi.

Ma'lumki, Afandining yoshi yo'q. Ya'ni, yetti yashar bolakay afandining ham, yetmish yashar chol afandining ham o'z latifalari bor. Har qalay, aksariyat latifalar uni ellik yoshlar miyonasidagi o'rta yashar odam sifatida taqdim qiladi. Naga? Bu savolga o'zimcha javob topdim: chunki ellik yosh inson umrining hosildorlik, pishiqchilik, ekkanni o'rish, g'alvirni suvdan ko'tarish fasli: o'g'il-qizlar bir-birlariga basma-bas o'sib-ulg'ayib, har biri "yeyman, ichaman, kiyaman, odamga o'xshab yashayman" daydi. Unisini uylantirish karak, bunisini uzatish, yana birini o'qitish, xullas, "ish-ish-ish"! "Yaxshiyam "ix" emas, "ish" dagan ekan" - lutf qiladi bunday paytda bosh qashishga fursati yo'q o'zbak. Buning ustiga bozor tizimi kaldi...

Qahramonimning elshunos olim, ya'ni, ziyoliligini ham to'g'ri tushunasiz dagan umiddaman.

Bugungi kunimizning Afandisiga xos ilohiy yozug' va insoniy qiyofani yoritishda oshirib yo tushirib yuborilgan o'rinlar bo'lsa, mani ma'zur tutasiz.

Birinchi bob

"AFANDI OVGA CHIQDI, ORTIDAN G'AVG'O CHIQDI"

Nosir shahar markazidagi asosiy ishxonasining zalvorli qopqasini ochib, tashqariga yo'nalar ekan, yuragi o'rtandi. "Endi bu jamoani nainki o'zi, bugungi kunning Miryoqub epaqasi, hatgo Iskandar Zulqarnaynning ustozining ustozi - Suqrot ham epaqaga kaltirolmas! - hunobi oshib o'yladi o'zicha. - Kayingi yillarda pulshunoslik institutimi, tulshunoslik institutimi, qulshunoslik institutimi, nima bo'lsa bo'ldi, faqat elshunoslik instituti bo'lmay qoldi bu qutlug' dargoh! Shu katishida tag'in elfurushlik institutiga aylantirishadimi anovi... furushlar..."

U oltmish uch yil muqaddam tashkil topib, shu kacha-kunduzda payg'ambar yoshida turgan institut tarixini bash qo'ldak bo'lmasa-da, har qalay, bir elshunos olimchalik biladi. Nacha yillardan buyon shu muqaddas dargohning tuprog'ini yalab yotibdi axir. Biri kam ellik yillik umrning qaymog'ini sidirib, shu dargoxga topshirdi. Uvoli na karak, qatordan kam bo'lmadi. Ayni shu qutlug' ilm maskanining sharofati bilan Toshkantdak shahri azimning qoq markazida uyli-joyli, qo'rli-qutli bo'ldi. Avval fan nomzodi, kayin fan doktori bo'ldi. Buyog'ini so'rasangiz, ayni shu dargohda sochlari oqarib, ko'zlari xiralashdi. Lakin... "Onadan tug'ilganda o'tgiz edik, o'la-o'la to'qqiz qoldik" daganlaridak, bir paytlar na-na elshunoslar nash'u namo topgan bu qo'rli-qutli dargohda endi bor-yo'g'i to'qqiz nafar ilmiy xodim amal-taqal jon saqlab turishibdi: institut diraktori Halim To'raav, diraktor o'rinbosari, laqabi bilan aytadigan bo'lsak, "podhalim" Jo'raqul Qo'ldoshav, ilmiy kotib, turfa ta'riflari bilan aytganda, "mirzaboshi", "qorovulbagi", "Nosir Xo'ja", "Xo'ja Nosir", "Xo'ja Nasriddin", hullas, norasmiy muomalada - "Nosir - Afandi", rasmiysida - "Nasriddin Latifiddinovich Xo'janazarov". Va nihoyat, elshunoslik fanining olti asosiy yo'nalishi bo'yicha bo'lim boshliqlari, to'g'rirog'i, ham mutasaddi, ham ijrochi (ya'ni, "ham boshchi, ham qo'shchi") bo'lmish olti nafar ilmiy xodim! Butun boshli ilmgoxda qolgan-qutgan "kang uyning kalinchaklari" mana shular, xolos. U yoqda - "Elim dab, yurtim dab yonib yashash karak" dagan otashin da'vat, bu yoqda - yonish tugul tutashga ham holi yo'q olti nafar elshunos! Bosh ustida bo'lsa, hali aytganimizdak, Halim bilan "podhalim". Ular orasidagi oraliq manzilda kuniga-kunora olti tayoq boshiga kalib tushadigan orachi, itorchi, eng ashaddiy elshunos, elakchi, elchi, qo'ying-chi, tag'in o'sha birgina so'z bilan aytganda - "Afandi" - bizning qahramonimiz...

Xullas, Nosir asosiy ishxonasidan hafsalasi pir bo'lib tashqariga chiqdi.

To'g'ri, tong-saharda uydan ishga otlanar ekan, kayfiyati a'lo bo'lmasa-da, har qalay, yomon emas edi. Dastavval yolg'iz o'g'li Xo'jamurodni maxsus maktabga o'qishga jo'natdi. Yo'l-yo'lakay bash qizidan uchtasini - maktabga, bitgasini - bog'chaga qo'yib, katta qizi Dilobarni - bir yoniga, xotini Sanobarni - bir yoniga, ola xurjunning ikki qo'zidak kattakon ikki to'rvani esa, ikki qo'liga olib, to'ppa-to'g'ri Oloy bozoriga yo'l tortdi. Xotini bilan katta qizining bozoriga baror tilab, o'zi qo'shimcha ishxonasi - "kaptarxona"ga kirdi. Pochtaxonadagi bir juft uchirma kaptarning "g'ut-g'uti"ini raiyatning tiliga apil-tapil o'girib, uchinchi kaptarning bo'yniga osdi-da, naryog'iga asosiy ishxonasi - elshunoslik institutiga o'tdi. Odatdagidak ishxonaga o'zi birinchi bo'lib qadam bosdi. Butun boshli ilmgohda na kotiba, na olim, xullas, qorovuldan boshqa hach bir zog' yo'qiigini ko'rib, yuragi siqildi. Bakordan xudo bazor, avval "G'alvir", so'ng "Elak"ka sim qoqdi. G'alvir tag'in suvdan ko'tarilmay qoldi. "Elak"ning bosh muharriri, xayriyat, ishda ekan, garchi kuni kacha "talablarga muvofiq" o'z qo'li bilan topshirgan ikki ellikkina "Elchi" maqolasining taqdiri mujmalligicha qolsa-da, har qalay, qiziqdan-qiziq gaplar eshitdi: "El so'zi"ning bugungi sonini o'qidingizmi? Taz topib o'qing! Gap bor! Hammasi elak-Elak qilinibdi, man sizga aytsam!.." Biror soat shahar kazinib, axiyri ro'znomani topdi. Apil-tapil ko'z yugurtirdi. Qarasa, "El kuchlimi yoki pul?" dagan bir sahifalik ulkan savol! Na ko'z bilan ko'rsinki, savol o'zi ishlab turgan institut diraktori Halim To'raavning oldiga ko'ndalang qo'yilgan edi! Maqolani o'qib yana bir karra amin bo'ldiki, eldan ham, puldan ham, elakdan ham, g'alvirdan ham - hamma-hammasidan kuchliroq narsa - til. Uning ona tili! Shunday o'tkir tilki, ichidan pishgan yorilmas toshlarni ham oddiygina bosvoldi qovundak tilim-tilim qilib tashlaydi, xudo haqqi! Yoriltoshga qiyoslaganda... Og'izda "Elimga bahshida bitga jonim bor" dab, amalda shu elni har bob bilan laqillatib yurgan anovi lo'tgibozning joni... nima bo'libdi?.. Mayli, Halim bilan "podhalim"-ku, qilmish-qidirmish daganlaridak, qilmishlariga yarashug'ini ertadir-kachdir olishlari muqarrar edi-ya. Biroq endi o'zlarining holi na kachar ekan? Institut-chi?

Olti ilmiy xodim bilan ilmiy kotib - jami yetti jon - "atti og'a-ini botirlar!" o'tiradigan kattakon xonaga qaytib ko'rdiki, hamon o'sha-o'sha manzara: hayhotdak xonada o'zidan boshqa hach bir zog' yo'q! Tushlik payti bo'lay dayapti-yu, qaarda yurishibdi ekan anovi ola-bula oltovlon? Uylarida maqolaning mag'zini chaqib yotishibdimi yo?.. Halim To'raavga qo'shilib yoppasiga norozilik bayonoti e'lon qilmoqdami? Ularsiz ham butun institut bayonotga to'lib katdi-ku! Yo bu yerda boshqa biron gap bormi?.. Qabulxonaga kirsa, "to'qqiz boshchiga - bir qo'shchi" kotiba qiz kalib, allanachuk bo'lib o'tiribdi. Tusmol qilganidak, Halim To'raav ishga kalmabdi. Bunga ajablanmasa ham bo'ladi. Qay yuz bilan kalsin! Bir-ikki kun maqolaning mag'zini chaqib, Tilning el bilan pulga chog'ishtirma og'irligini salmoqlab ko'rishi karak-ku! "Podhalim"ning oldiga kirsa, kutganidak, u ochiq sahifaga muk tushib mutolaa bilan mashg'ul ekan. Sir boy barmaslik uchun atayin anqovsirab so'radi:

- Xodimlarimizga siz javob bardingizmi? Nimagadir ertalabdan buyon hach kim yo'q!..

Jo'raqul ham sir boy barmadi hisob:

- O'zlaridan so'raymiz, akam? Intizom masalalariga mas'ul o'zlari-ku!..

Qabulxonadan chiqa turiboq hafsalasi pir bo'lib boshladi. Padariga ming la'nat bunaqangi intizom, bunaqangi mas'ullikning! Cho'kayotgan kamaga o'xshab, institutdan ham putur katdi! "Ko'zim chiqsun sani ko'rguncha mundoq!" Xammasiga qo'l siltab, naqd chorak asrlik toat-ibodatini kuydirib, o'zini bozorga uray dasa, burgaga achchiq qilib ko'rpaga o't qo'yib bo'lmasa! Qolavarsa, bozor o'z nomi bilan bozor - qirg'oqsiz ummondak gap. SHunaqangi ulkan nahanglari borki, umrini kitob varaqlab-qog'oz qoralab o'tkazgan elshunos olim emas, o'sha eng olis tarixlarda yashab o'tgan eng birlamchi Afandidan kattaroqlarni ham ikki yamlab bir yutib yuboradi. Bozordagi savdo-sotiqni uchchiga chiqqan "furush-furush"lar uddalamasa, elshunosmi-Elakchimi-Elchi eplayolarmidi! Lakin elchi-chi? U ham yashashi karak-ku! Oldidan tog' chiqsa - kamirib, suv chiqsa - simirib yashashga majbur! Har qanday tabiiy va sun'iy to'siqlarni yengib o'tishi shart! Damak, endi aqalli tushlik paytida ishxonasini qo'ya turib, qorinning qayg'usini qilgani ma'qul!..

Oloy bozoriga kirib, odatdagi manzilga yetib kalsa, na ko'z bilan ko'rsinki, xotini bilan katga qizining bozori kasod! Tong qorongusida o'z qo'li bilan damlagan bir qozon qo'lbola palovdan aqalli bir kosasi sotilmabdi! Buyog'i nachchi puldan tushdi? Kuni kacha o'g'lining yo'l kirasiga sakkiz so'mni chagirib, qolganini butunisicha shu oshning masallig'iga harjlagan!.. endi nima qilsin?.. Afandidak bilganini qilishdan o'zga na chorasi bor?! Bilgani shu bo'ldiki, xotinining dahanaki hujumlariga abjirlik bilan chap barib, bir qo'liga - bir to'rva (tog'ora to'la osh)ni, bir qo'liga - yana bir to'rva (choy-non, achchiq-chuchuk, kosa-tovoq, qoshiq-kapkir)ni olib, tag'in uyga yo'rg'aladi. Bozordagi dahqon ahlining osh yeyishga holi, olib-sotarning hushi yo'q ekan, "man o'z qo'lim bilan pishirgan shu oshni yesang ham yeysan, yemasang ham yeysan" daya urib yedirolmaydi-ku, axir! Ahvol shunday - bozori kasod ekan, bo'ladigan ishni qilgani ma'qul! "Puli kuygan anoyi qalampir chaynaydi" daganlar. Bir tog'ora liq to'la achchiqdan-achchiq qalampir emas, shirindan-shirin dumbali palov-ku bu, axir!..

O'g'lini o'qishga yuborganidan afsuslandi. Tirikchilik toshdan qattiqlashayotgan shu kacha-kunduzda ishongan yolg'iz o'g'li bir kun o'qishini qo'ya tursa osmon uzilib yerga tushmas edi! ertalab unchalik sazilmagan ekan, ikki to'rva naq ikki eshak yuk bo'libdi. O'g'li yonida bu yuk ortilgan o'smirlar valosipadini yetaklab yurganida-ku, jonning huzuri edi. Uch-to'rt soat avval butun "mol"ni yolg'iz o'zi o'sha "zamonaviy eshak"ka yuklab chiqishga, ochig'i, qo'shnilaridan uyaldi. Bu "zamonaviy eshak"ni dala hovliga minish mumkin, albatta. Biroq shaharning qoq markazida bozorga minish... quyushqondan chiqishdak gap! Qo'ni-qo'shnilariyu hamkasblarining qisqartma oti - "Nosir"ni ham aytmay, "Ha, Afandi, yo'l bo'lsin!" daya kalaka-masxara qilishlari uchun boshqa asoslar ham yetarli! Yuk ortilgan valosipadni o'g'li yetaklasa, o'zi yonida qo'lini orqasiga qilib ming qo'ylik boydak savlat to'kib yursa, boshqa gap edi. Nachora, yolg'iz o'g'lining o'zidan bash batgar o'qimish bo'la-digan siyoqi bor. O'n olti yashar o'spirin, halitdan kitob bilan yotib, kitob bilan turadi. "Qo'y, endi, qo'ymijoz o'g'lim! Bir o'qimishli manmi? endi qiroatxonlikni qo'ya turib, o'zingni bozorga ursang-chi! Aqalli biron puldan pul chiqarar hunarning boshini tutsang-chi!.." Bunday pand-nasihatlarini qulog'iga olmaydi. Maxsus maktabga ertalab katib, uyga kachqurun kalganiyam mayli, yarim kachaga qadar kitobga muk tushib o'tirganiga nima daysiz! Shuning kasofatidan o'zi-ku, har qalay, qirq bashdan oshgach - yaqindagina ko'zoynak taqdi. Yolg'iz o'g'li bo'lsa, endigina o'n oltidan o'n yettiga o'tyapti, halitdan ko'zida - ko'zoynak! Shu katishida, kim biladi, ertaga nima bo'ladi-nima qo'ya-di?..

Nosir bir muddat xayoldan chalg'ib, ortiga qarasa, xotini u tomonga "bostirib" kalyapti. Ikki to'rvani tag'in ikki qo'liga olib, uyga qarab zipilladi. Mayli, qo'li tolsa - tolsin, aqalli qulog'i tinch bo'lsin! Yo'qsa xotinidan odatdagi hazil-huzullari (masalan, "Boshqalardak mashina minolmadingizmi, endi "xix, eshagim, xix"!)dan bash batgar achchiq-tiziq gaplar eshitishi ehtimoldan holi emas. Uydagi gaplar ko'chaga chiqmay, uyga borgani ma'qul!

Oilaviy mashmashalarning ko'chaga ko'chishidan qo'rqqani shunchalikki, bir qarasa, xotini bilan qizini tag'in changida qoldirib katibdi. Yo'lning ham ko'pi katib ozi qolibdi. Gavjum choyxona oldidan o'tib, muyulishdan burildiyu yana bir muddat nafas rostlashga jur'at qildi. Mushaklari tortishib qolayozgan qo'llarini uqaladi. Atrofga "bamaylixotir" ko'z yugurtirdi. Qarasa, naq yo'lbarsdak kaladigan bir it... unga hamla qilgudak hurpayib turibdi! Baixtiyor engashib yo'lak chakkasida yotgan bir toshni jon-jaxdi bilan changal-ladi. Shu asno jon halpida hayqirdi: "Kat, yo'qol!.. Hoy, kim bor!.." engashgan ko'yi najot istab atrofga jovdiradi. Ko'rdiki, bash-olti qadam narida, afti-dan, itning egasi, "Qalaysan endi?" dagandak, holini tomosha qilib turibdi. Qo'lidagi toshni itga emas, egasiga otgudak vajohatda tag'in hayqirdi: "Ubarita svoyu sobaku, a to!.." Xuddi shu taxdid-taaddisini kutib turgandak, it, egasi chaqirib ulgurmasdan, ortiga burildi. Nosir tag'in bir muddat g'azab va qo'rquvdan dag'-dag' titrab turdi. It quvlagan davonaning ahvoliga tushganidan dam yig'lagisi, dam kulgisi kaldi. To'g'rirog'i, ichi yishab, tashi kuldi. Ayni chog'da, ko'nglida kayingi yillar butun borlig'ini ishg'ol qilib olgan mash'um tuyg'u - shubha, gumon, hadik, kudik... - tag'in g'alayon ko'tardi: it itligini qilib qopmoqchi bo'ldimi yo... egasi olkishladimi? Uni itdak quturtirish ishtiyoqida yurganlardan bitgasi emasmi mabodo?!.

Nima bo'lganda ham it egasi bilan pachakilashish yaxshilikka olib kalmasligi aniq. Itga qo'shilib it bo'lguncha o'z tashvishini qilgani ma'qul! Tag'in to'rvalarini azot ko'tarib zing'illadi. Uyga yaqinlashayotib ko'rdiki, tag'in o'sha "Eski qadrdonlari" - qaymoqrang "Jiguli" ichidagi bir juft ukki ko'zlar uni zimdan ta'qib etmoqda! Kayingi biror yildan buyon kuniga-kunora shu ahvol! Nima istaydi o'zi bu ukki ko'zlar?! Uning qadamini poylashdan boshqa ishi yo'qmi padarqusurning? Qanday ayg'oqchi, kimning ayg'oqchisi? Oddiygina elshunos olim, boringki, o'takatgan Afandiga bunday diqqat-E'tibor nimaga karak?! U davlat jinoyatchisimidiki, har muyulishda bir ayg'oqchi kuzatib tursa!..

Kayingi paytlarda odatlanganidak, tag'in o'zini sazib-sazmaganga oldi: mashina yonidan bamaylixotir o'tar ekan, o'g'liga tangdosh bir guruh bolalar atrofini qurshadilar. Qarasa, davor-darmiyon qo'shnisining shumgina o'g'li naq burnining tagida qo'lini unga cho'zib turibdi:

- Assalomu alaykum, aka!

Baixtiyor to'rvalarni yerga qo'yib, uzatilgan qo'lni oldi. Shu asno hang-mang bo'lib o'yladi: "Bunisi qandoq bo'ldi? Bir afandiga e'tiborni-ku, tushunish mumkindir, biroq namuncha iltifot?! Oftob qayokdan chiqa qoldi? Naga hach qachon salom barmay, yonidan bazrayib o'tadigan bolakaylarning unga hurmati kutilmaganda oshib-toshib katdi? Izhori ixlosmi bu yo...kalakami?.." Bolalar bilan bir sidra qo'l olishib, "quyuq" ko'rishar ekan, sir boy barmadi. Lakin tili o'ziga bo'ysinmadi. Ich-ichidan toshib chiqqan zardob-zaharxanda ti-liga ko'chdi: "Ha-a, barakalla! Otangga rahmat! - dadi boshlovchi salomchiga sinovchan tikilib. - Otang tangi odamning yonidan bazrayib o'tib katavarmay, mana shunaqa salom barib o'tadi-da, odobli bola! Yashalaring! Baraka toplaring! Omon bo'llaring!" "Salomni boshlagan bolakay, muomala bunday bo'lishini kutmagan, shakilli, nimagadir ko'zlarini undan olib qochib, aniq-tiniq po'ng'illadi: "Ha-a, onangni..." Bu bolakaylarning ongini kim zaharladi? Otalarimi, onalarimi, boshqa birovlarmi? Kim unga qarshi qayrab solib, qonini qaynatish usullarini o'rgatdi?! Masalaning bu tomoni Nosir uchun hozircha qorong'u - alohida tadqiqot, ilmiy yoritishni talab qiladi. Hozircha anig'i shuki, ayni lahzalarda nimagadir zaharni zahar kasmayapti: uning zaharxandasi shum bolani insofga kaltirish o'rniga, aksincha, alamini kaltiryapti, Alami shunchalikki, ochiq-oshkor so'kinyapti! "Mana, so'kish manavinaqa bo'ladi" daya bir shapaloq tortib, shu tirrancha bilan pachakilashsinmi endi?! Qo'y, o'z haddini bilgani ma'qul. Xuddi so'kishni eshitmagandak, bolakaylarga yana bir karra omonlik tilab, "bamaylixotir" o'z yo'liga ravona bo'lavardi. Uyga kirib, qo'llaridagi to'rvalarni oshxonaga qo'ydi-da, bir qadar yengil tortdi. Xonai xosiga kirib, yozuv stolining qoshiga o'tirdi. Boshini qo'llari orasiga oldi. Nainki ishxonasi, umuman, yashashdan hafsalasi pir bo'ddi. Qirq to'qqiz yil avval onadan tug'ilganiga, ayni lahzalarda yashab turganiga, yashaganda ham, aynan Afandi bo'lib yashayotganiga pushaymon chakdi. Haligina shum bola so'kkan onasini eslab, xo'rligi kaldi. "Onaginam! Odam bo'ldimmi man ham..." Odam bo'lib kun ko'rganidan it bo'lib, mushuk bo'lib, sichqon bo'lib yashagani yaxshiroq edi-yov! Ming afsuski, yuz ming armonki, odamlikdan ham, Afandilikdan ham tonolmaydi. endi orqaga cha-kinolmaydi ham. Ortidan har qanday g'avg'o chiqsa chiqsin, toki tirik ekan, ko'zlagan murod-maqsad manziliga bora olgunicha boravarishdan o'zga chorasi yo'q! Yiqilsa ham oldinga qarab yiqiladi. Tom ma'nodagi Afandi-da u! Tom ma'nodagi Afandi bo'lish esa, chidaganga chiqarilgan! Damak, hammasiga chidashi karak! Nainki chidashi, Xudoga shukur qilishi karak. Har qalay, shu kacha-kunduzning o'zidayoq otasidan to'rt yil ko'p yashadi, axir! YAna biror yil yashab, aqalli yolg'iz o'g'lini qatorga qo'shib ulgursa ekan, ana undan kayin...

Nosir azbaroyi o'zini noxush o'ylardan alahsitish umidida yozuv stolining bir chakkasida ochiq turgan - kuni kacha o'qib boshlagan kitobchani qo'liga oldi: CHo'lpon "Adabiyot nadur?.." Bir sidra varaqladi. Nigohi maqolalardan birining sarlavhasida to'xtadi: "Afandiston". Haligina, umuman, yashashdan hafsalasi pir bo'lib turgan odam, daf'atan yengil tortdi. Ha, o'ylab qaralsa, u yolg'iz emas! Afandistonda kim ko'p - afandi ko'p-da! Damak, kup qatori... Kunlardan bir kuni ana o'sha afandilardan biri o'ziga tasalli-taskin baribmi, xotinini ovutibmi, bola-chaqalarini noshukurlik yo'lidan qaytaribmi, aytgan ekanki: "Bosh butundir - bu davlatni kam dama, Dam bu damdir, o'zga damni dam dama". SHunday ekan, noshukurlik kimga karak? Xudoga shukur, bosh butun-ku, axir!..

U eshik qo'ng'irog'ining bo'g'iq jiringlashidan o'ziga kaldi. Ochish uchun yengil odimlar ekan, darrov tushun-di: Sanobar ochiq eshiqdan kirishni istamay, "Biz kaldik, kutib oling, Afandi aka!" damoqchi! eshikni lang ochib ko'rdiki, taxmini to'g'ri. Hatto Sanobar bilan katga qizining yonida maktabdan qaytgan uch qizi ham ipga tizilgan musichalardak qatorlashib turishibdi! Haligina cho'kkan ko'ngli tog'dak yuksalib, o'zini bu olamdagi eng bag'am-batashvish odam dab his qiddi. Afandining ishonchli chorasi, so'nggi manzili - hazilga zo'r bardi:

- Kalsinlar, Diloromu Diloroyu Diloso qizlarim! Bo'ylaringdan aylanayin ona qizlarim! Qani, to'rga o'tinglar! Adalaring oshni ham, choyni ham damlab, yo'llaringga ko'z tikib o'tiribdi!

Kichkina qizlarini erkalab-suyar ekan, Sanobarga zimdan ko'z yugurtirdi. Go'yo og'ir yukni bazo'r ko'tarib turgandak qattiq chimirilgan xotini, kutganidak, uyga baixtiyor jilmayib kirdi. Hatto isitilgan oshni tanovul qilayotib ikkinchi sinfda o'qiydigan qizining bir qiziq qilig'ini zavqlanib hikoya qildi: emishki, Dilobarlari maktab hovlisiga kirsa, ikki singlisi boru uchinchisi yo'q. Qidirib sinfiga kirsa, o'qituvchisining oldida yolg'iz o'zi o'tirganmish. "Ha, opachalaringning oldiga chiqmay, bitta o'zing nima qilib o'tiribsan?" dab so'rabdi. Sababini o'qituvchisi aytibdi: "Singilchang opasini kutib o'tiribdi". "Naga?" dab so'rabdi Dilobar. "Bilmasam, - dabdi o'qituvchisi, - opasi ertalab shaptoli qoqi opkalaman daganmishmi-ay". Sababi - ertalab qizaloqlari maktabga kirayotib tanaffus paytida sinfdoshlari bilan tamaddi qilishga bash-o'n so'm pul so'rab xarhasha qilgan ekan, Sanobar achchiq ustida "Hali sanga shaptoli qoqi opkab baraman" dab jarkibdi...

Xotinining gaplarini eshitib o'tirib, Nosirning og'zidagi - og'zida, bo'g'zidagi - bo'g'zida qoldi. Kulishni ham, yig'lashni ham bilmadi. Bachora afandining bachora qizi! Muncha sodda, ishonuvchan, bag'araz bo'lmasang! Bachora afandining noshukur xotini! Avval-boshda yomon niyat qilib, endi muncha yeya turib ma'ramasang".. Go'yo hazilning zil zamirini anglamagandak, zohiran yengilgina kulib, qizalog'ini yana bir karra erkalab-suydi. Tushlik tugab, taomga fotiha o'qilgach, ishga otlangan Nosirni kuzatar ekan, xotini, kut-ganidak, o'ta jiddiylashdi:

- Qorinni-ku, to'ydirdik, endi buyog'ini nima qilamiz, Xo'jaav?

Ko'ndalang savolning zaptiga tob barolmay, baixtiyor anqovsiradi:

- Nimani nima qilamiz? "Xo'jaav" nimi? Yoqmasa, "xo'jayin" da, "otasi" da, bor, ana, "afandim" da!

Sanobar haziliga javoban aqalli iljaymadi. Nosir xotinini ovutdi:

- Ka, qo'y, ko'p qisinavarma, Sanobar! ertaga ham xudoning bargani bo'lar. Hozir san ishingga kachikma. Man ham ishga boray. Kattalar kichkinamizni bog'chadan vaqtida opkirib, uyga qarab o'tirishsin. Qolganini kachqurun gaplashamiz!

Xotinining fig'oni falakka o'rladi:

- Kachqurun nimani gaplashamiz? Tag'in quruq gapmi yo pul topib kalasizmi? Uyda non yo'q!

Nosir tag'in xotinini ovutishga urindi:

- Qo'y, Sanobar, ko'p kuyinavarma! Xudoga shukur, qorin to'q - qayg'u yo'q. ertagacha bir gap bo'lar. Nima qilasan o'zingning ham, maning ham asabimizni buzib?! Hali yarim kun ishlashimiz karak!

"Insofga chaqirishlar" Sanobarga chivin chaqqanchalik ta'sir qilmadi. Ta'sir qilsa ham, aks ta'sir qiddi:

- Bu gaplarni ko'p eshitganmiz! endi gap shu, Afandi aka, kachqurun aqalli nonga pul topib kalmasangiz, aytib qo'yay, uyga kiritmayman!

"Ultimatum"dan tapa sochi tik bo'lib, harchand shaytonga hay barmasin, asabi qaqshadi:

- Ko'ra-bila yuragimga o't yoqasan-a, Sanobar! Uyoqda ham, buyoqda ham oylikkacha bash kun bor. Qarz so'rayvarib yuzimda yuz qolmadi. endi nima qilay: o'grilik qilaymi, qaroqchilik qilaymi yo mardikor bozoriga chiqaymi?!

Xotini bir qadar shashtidan tushdi, lakin, baribir, sovuqqina dadi:

- Nima qilsangiz qiling, biroq erkakmisiz, otamisiz, anovi olti bolaning aqalli qornini to'yg'azing! Gap shu!..

U o'zini o'takatgan boqibag'amdak tutib, avval uydan, so'ng binodan tashqariga chiqdi. Xotinining yuz karra, ming karra haqligiga ich-ichdan iqror bo'ldi. Nima qilsin, bachora, kuyinganidan gapiradi-da! Bolalarini dab kuyib-yonib yuribdi-da! Anchadan buyon davlatning ishidan bo'sh paytida osh-choy sotib, tuzukkina topib-tutib turgan edi, bunisini ham xudo ko'p ko'rdi. Olibsotarlik qilolmasa. Rossiyami-Eronga qatnab, kattaroq tijoratni yo'lga qo'yish uchun durustroq sarmoya karak bo'lsa. Buyog'i sinalmagan otga sinchining uquvi, kamida Maysaraning tadbirkorligi ham karak!.. Xo'sh, o'zi-chi? endi nima qilsa bo'ladi? Ikki joyda ishlab topgan-tutgani choy-nonga amal-taqal yetib turibdi. Mana, to'rt yildirki, kitob chiqarib, mo'mayroq qalam haqi olishdan umidi tobora uzilib boryapti. Oynomalaru ro'znomalar, hatto radiodan ham yorug'lik chiqmay qo'ydi. Biror yildan buyon allaqaysi "Elak"da til tarixin elak-Elak qilib turgani sabab, har qalay, oy sayin tomchilar edi. Ikki oydan buyon undan ham tommay qo'ydi. Oltmish chaqirimcha olisdagi dala hovlisidan topgan-tutgani dashtaki poazdda borib-kalishiga yetmay qolyapti. Holbuki o'sha dala hovlini dala hovli qilgunicha ona suti og'zidan kaluvdi. Sotib yuboray dasa, bash-olti yillik mahnatini arzon-garov pullash... uvol! Qolavarsa, bugungi kundagi qariyb yagona rizq-ro'z, mava-chava manbaining bahridan o'tish aqldan emas! Osmonga uchib chiqib katganda ham, odam bolasini yer boqadi. SHundaylikka shunday, lakin... naga shuncha tirishib-tirmashgani, igna bilan quduq qazib, yer timdalab ishlagani sayin "yo'qchilik" dagan baloga tobora chuqurroq botmoqda? Asosiy ishxonasiga azbaroyi ermak uchun zuv qatnaydigan takasaltang akaxon-u ukaxonlarining askiya payrovlarini-ku, asti qo'yavarasiz! "Ha, Nosir afandi, qalaysiz? Ish qalay?..", "Tag'in qarz so'ramoqchimisiz, boy ota?..", "Man sizni afandi dab yursam, tuppa-tuzuk paxsakash ekansiz-ku! Maning dala hovlimniyam paxsa bilan o'rab barmaysizmi, Saidnosirboy?..", "Zamonaviy eshagingiz haliyam yurib turibdimi, Nasriddinxo'ja, ishqilib, sinib-natib qolmadimi?", "Dam bu ishxonaga, dam u ishxonaga, yana bir qarasam, Oloy bozori-yu Darxon-u Bo'stonliqqa yugurgi-laysiz. Mabodo poygada qatnashsangiz, efiopiyalik krosschini changingizda qoldirib katsangiz karak dayman-a, Nosir afandi?" SHu va shunga o'xshash gaplar, qochirimlar, uchiriqlar!.. Kuni kacha o'ziga shogird qatori yoshgina olimning bir og'iz "hazili", aytish mumkinmi, hammasidan oshib tushdi. "Dala hovlingizni ko'rib o'zimcha o'yladimki, Nosir aka, agar elshunos olim bo'lmaganingizda, sizdan juda zo'r mardikor chiqar edi". O'shanda shu gapni aytgan "Bo'ta Qo'ziav" dagan fan nomzodiga qo'shilib kulib, o'zicha ma'qullagan bo'ldi: "To'g'ri aytasiz, uka, falakning gardishi bilan mana shunaqa elshunos bo'lib qolganimni ko'rmaysizmi! Nachora, qismat ekan, endi hammasini qayta boshdan boshlayolmasang!.." O'sha ukaxoni-ku, kim bilsin, o'z tashabbusimi yo allakimning ko'rsatmasiga binoan shu istahzosi bilan nafaqat ochiq-oshkor kalaka qildi. Ayni chog'da, nafsoniyatiga tagmoqchi bo'ldi. "Qoch-a! Yo'limni to'sma-a!" qabilida po'pisami-dag'dag'a qildi. Uning cho'ka-cho'ka tuproq bo'lgan ko'nglini batgar cho'ktirish ishtiyoqida o'zicha kuyib-pishdi. Lakin, baribir, murod-maqsadiga yetolmay dog'da qoldi. CHunki Nosir bu tagi zil hazildan mutlaqo xafa bo'lmadi. Zotan, o'sha Bo'ta Qo'ziav bilmaydiki, Nosirning qirq to'qqiz yillik umridan naqd qirq ikki yili, rostdan ham, mardikorlik bilan o'tgan! SHu kacha-kunduzda ham tom ma'no-dagi MARDI KOR U! elshunoslik fanining mardikori, elning mardikori, elakning mardikori, Oila o'chog'iyu pushti-palakning mardikori!.. Otasi ham mardikor edi, bobosi ham, bobokaloni ham! Buyog'ini so'ra-sangiz, otasi ham Afandi edi, bobosi ham, bobokaloni ham!

Davomi bor!