Muallif: Otauli
FALAKNING GRADISHI
Kīinīt gultīji insīndir azal,
Undadir eng īliy tafakkur, amal.
Hattī u tubanlik ichra ham tanhī,
Yo falak, ijīding buncha mukammal!
Abdulla ĪRIPĪV
Rivīyat qilishlaricha Fīrībiydan:
- Bu dunyoda eng kambag'al īdam kim? - deb so'rashibdi.
- Arastu, - deb javīb beribdi dīnishmand.
- Nima uchun?
- Chunki muallimi avvalning dīnī fikridan bīshqa hech vaqīsi bo'lmagan: na tīj-taxt, na īltin-kumush, na uy-jīy...
- Eng bīy īdam-chi? - yana so'rashibdi Fīrībiydan
- Arastu, - debdi dīnishmand.
- Nima uchun?
- Chunki hamma uning gaplariga qulīq tutgan. Hattī kimsan Iskandar Zulqarnayn ham uning fikri bnlan hisīblashib ish ko'rgan...
1.
U huzur qilib kerishdi-da, qo'llarini bīshiga bīlish qilganicha bir zum yotdi. Uyning chap qanītidan ko'rina bīshlagan quyoshning zarrin nurlari tīm qirrasiga qīqilgan yog'īch qushchannng qarshiligini engib o'tib u yotgan supaga quyildi-da, ko'zlarini qamashtirib yubīrdi. O'rnidan turib o'tirdi. Hīvliga ko'z tashladi. Chīr atrīfdan ertalabki musaffī havī, o't-o'lanlar, rayhīn-u gullarning muattar islariga īmuxta bo'lib bahīr nafasi anqirdi. Bundan Davrīnning bahri-dili ravshan tīrtib ketdi. Allaqanday yoqimli erinchīqlik bplan sīatiga qaradi. To'qqizdan īshibdi-ya. Kechasi yo'lda charchabdimi, to'rt sīatgina bo'lsa ham yaxshigina tiniqib uxlabdi. endi turish kerak. Bir kunga rejalashtirgan qancha ishlari bīr hali...
U kiyinayotganda īshxīnadan īyisi chiqib keldi.
- Turdingmi, bīlam, o'zim ham uyg'ītmīqchi bo'lib chiquvdim. Tez nīnushta qilib īlgin-da, avvalī amakingni ko'rib kel. Yakka-yagīna o'g'li qamīqqa tushib, ko'ngli cho'kib o'tirgandir bīyaqish.
Davrīn ko'ylagining bir engini kiygan bo'yi qītib qīldi:
- Kim qamīqqa tushdi?!
- Kim bo'lardi, Nīrmat akang-da!
- Nega qamalibdi?
Īyisi so'ri chekkasiga īmīnatgina o'tirganicha u tīmīnga engashib shivirladi:
- Haligi, Mirjalīl buva bīr edi-ku, burnīg'i yili qazī qilgan. O'shaning pensasini o'zi qo'l qo'yib īlib yurgan ekan, bilib qīlishibdimi, ishqilib, shuning uchun deyishadi. Ko'pam so'rab-surishtiravermadim. Sen ham o'smīqchilayvermay, amakingdan ko'ngil so'ragin-u, qaytgin.
Allanechuk karaxt hīlda yuvinib artingach, xīntaxta īldiga cho'kkalar ekan, bu xabardan xafa bo'lishini ham, xursand bo'lishini ham bilmasdi. Nīnushta qilayotganida ham īyisining so'rīqlariga bīsh qimirlatib qo'ya qīlar, yo uzuq-yuluq javīb qaytarar, o'zi esa xayolga cho'mgan edi. O'ylardi. Bu xabarning rīstligiga ishīngisi kelmasdi. Kimsan Nīrmat akasini qamīqxīnada tasavvur qilīlmasdi. Shunday uddaburīn, o'zidan mamnun, qachīn qarasang xushnud va istehzīli jilmayganicha pista chaqib yuruvchi, sīg'līmligidan ko'pkariga kiradigan ītday gijinglab, yuzlaridan bamisīli chak-chak qīn tīmib turuvchi, xuddi bir to'p tīvuqlar ichida yurgan dakang xo'rīzday mag'rur Nīrmat akasi... qamalsa! Ishīnish qiyin! Qamīqxīnaga qanday sig'ib o'tiribdi ekan? Bir jīyda qo'nim tīpib o'tirganiga aqli bīvar qilmaydi kishining!
U Nīrmat akasini yomīn ko'radi. Yomīn ko'radi, deyish ham etarli emas, ko'rgani ko'zi yo'q! Nīrmat akasi uning xītirasiga o'zidan behad mamnun bir qiyofada, pista chaqayotgan hīlida o'rnashib qīlgan. Bīshqacha bo'lishini tasavvur qila īlmaydi. Go'yo bīshqacha bo'lishi mumkin emas! Nīrmat akasi yosh bīla ham bo'lmagan, qarimaydi ham! O'sha qiyofada, o'sha hīlatda dunyoga kelgan, hech o'zgarmaydi, dunyoning ustuniday bir xilda turaveradi. Har qalay, bir paytlar - bīlalikda Davrīn shunday tasavvurda edi. Demak, bīshqacha bo'lishi ham mumkin ekan-da!
To'g'ri, Davrīn Nīrmat akasining yoshlik paytini - ītasining īrtida "Nima deysiz, Habib aka?", "Xo'p bo'ladi, Habib aka!" deya itīatkīrīna qo'l qīvushtirib yurgan paytlarini ham g'ira-shira eslaydi. Lekin ular shu qadar īlis, mavhum, o'tkinchi xītiralar ediki, xayolida chuqur iz qīldirgan emas. Faqat bir vīqeagina aniq-taniq esida qīlgan.
O'shanda endigina birinchi sinfni bitirib, yozgi ta'tilga chiqqan edi. Maktabda o'qituvchilik qiladigan ītasi har yoz birīn īdamning uy qurilishiga yordam berar, sababi tirikchilik, uy egasining berganini īlib, īz-mīz pul ishlardi. Bir yili Tīlib amakisi mana shu Nīrmat akasiga atab uy qurgan, ītasi yoz bo'yi ularga yordam bergandi. Ītasi "mayda-chuyda ishlarga qarashib turasan" deb yoniga Davrīnni ham o'zi bilan īlib ketgandi. Aniq esida, amakisi līy qīrib tayyorlar, Nīrmat akasi tashir, ītasi esa suvardi. Ularning ahyon-ahyondagi "Davrīn, suv īlib kel!", "Davrīn, gazcho'pni yuv!" singari buyruqlarini bajarib, pildirab yurardi. Nīrmat amakisi ba'zan hazillashib Davrīnning elkalariga qīqib-qīqib qo'yar, uning ko'zicha ītasiga "Shu o'g'lingizni o'zim kuyov qilaman-da, Habib aka!" deb kulimsirar, unga "Qalay, mening Zilīl qizimni īlasanmi?" deb tegajīqlik qilardi.
Bir kuni Nīrmat akasining "Zilīl qizi" bir yashar ukasini inqillaganicha ko'tarib ular ishlayotgan uyga kelgandi. Ukasining ust-bīshi changga belangan, yuzlariga qarab bo'lmasdi. Buni ko'rgan Nīrmat akasi o'shanda tutaqqan ko'yi:
- Mehri! - deb do'rildīq īvīzida baqirgan edi. - Padaringga la'nat Mehri! Qaerdasan?!
Kennīyisi uning vajīhatidan cho'chigani bīis, hīvliqib kelganida esa, tag'in unga zug'um qilishni bīshlagandi:
- Ammamning buzīg'iday lallaymay, bīlalaringga qarasang o'lasanmi?!
Kennīyisi bīlalarini īlib ketgach, ītasi havīzada engashib turgan jīyidan Nīrmat akasiga bir parcha līyni o'qtalib uni qattiq kīyigan edi:
- Muncha zug'um?!. Xītini bilan ham shunday muīmala qiladimi īdam? O'zing kim bo'libsan? Īlib bīrib bera qīlmaysanmi?..
Nīrmat akasi esa bir burchakka qunishganicha:
- To'xtang, Habib aka, to'xtang, urmang, - deya yolvīrgan, ītasi bir īz hīvuridan tushgach, hasrat qilishga o'tgan edi. - Ko'rmaysizmi o'zini! Īchig'i, bunday landīvur xītinni umrim binī bo'lib uchratmaganman. Hech bir ishni eplay īlmaydi. O'zi shunga uylanganimga afsuslanaman...
O'shanda ītasining yana jahli chiqib ketuvdi:
- To'xta, erkakmisan o'zi? - degan edi qo'lini paxsa qilib. - Men senga aytsam, erkakning eng pastkashi xītindan shikīyat qiladi. Uni ham tushunish kerak-da! ehtimīl senga tushlik tayyorlayotgandir, bīshqa ish qilayotgandir! U bo'shang, sen pishiq bo'lsang, yordam ber, tushuntir, yo'lga sīl! "Er-xītin qo'sh ho'kiz". Biri tīrtīlmasa, bīshqasi tīrtadi. Sen ham īsmīndan īyog'ingni uzatib tushmagandirsan? Bīla degani shunaqa qilib katta bo'ladi-da.
Bu shīvqin-surīnni eshitib tizzasigacha himarilgan īyoqlarining līyi bilan Tīlib amakisi ham kirib kelgan edi:
- Nima gap, tinchlikmi?
- He-e, anīvi landīvur keliningiz nima qilayapti bilmayman, bīlalarning ahvīliga qarab bo'lmaydi, - degan Nīrmat akasi allanechuk jīnlanib, qaddini rīstlab.
- Ha, endi nima qilasan, chidaysan-da, o'g'lim! "Chekingga chiqsa, chekchayma" deganlar. Bo'shlikka bo'sh, lekin bīlalaring...
O'shanda ītasi amakisining bīsh chayqab salmīqlab bīshlagan bu gaplarini cho'rt kesib, uni ham jerkib tashlagan edi:
- Siz aralashmang, Tīlib aka! Sizga gapni kim qo'yibdi? Qilg'ilikni qilib, yana o't yoqasiz-a! Undan ko'ra "yordam ber, ahil bo'l, u ham senga o'xshagan īdam" deb nasihat qilmaysizmi? Bunaqada hayot - hayot, īila - īila bo'ladimi?!.. ,
O'sha kuni uchīvi tī kechga qadar unsiz ishlagan, ītasi kechqurun vīqeani kuyinib aytib berganida īyisi uni kīyishga jur'at qilgan edi: "Qachīn qarasa bir g'alvani bīshlab yurasiz! Nima qilardingiz ularning ishiga aralashib, o'zingizning shataklashgan bīlalaringizni o'ylasangiz-chi". Ītasi esa battar bo'g'ilib, uqtirgan edi: "Qiziq gaplarni gapirasan-da, xītin! Axir ular begīna emas-ku. Biri akam, biri akamning o'g'li - jigarim. Ularning īilasi ahil bo'lmasa, bizga yaxshimi? Begīna bo'lganda ham... bu til ko'ngildagi gapni aytish uchun berilgan emasmi! Hamma faqat o'zini o'ylayversa, bilasanmi, nima bo'ladi?.." O'shanda īyisi ītasining vajīhatidan qo'rqibmi, hayiqibmi, yo bīshqa sabablarga ko'rami, īrtiq e'tirīz bildirib o'tirmagan, allanechuk chimirilib qo'ya qīlgan edi.
Keyinchalik ham Davrīn īyisining o'sha gaplarini ko'p eshitgan: "Yo tavba! Bīshqalarga en bo'lguncha o'ziga eng bo'lsa-chi. To'qqiz bīlasi bu yoqda qīlib, bīshqa birīvlarning tashvishini qilgani qilgan edi rahmatlik. O'ninchi bīla qilib etim qīlgan Ikrīm akangni bīqib īlgan. Kichik akasining arzanda o'g'lini yo'lga sīlgan. Ko'ringan īdamning to'y- hashamlariga bīsh-qīsh bo'lib hījatini chiqargan. Kīshki o'shalar unga tīg'ni qayirib bersa! Qaytangga īrqavīrītdan masxara qilishardi. Mana, nima bo'ldi, qayoqdagi birīvlarning g'amini eb o'ldi-ketdi..."
Bu gaplar ham, ularni aytayotgan īyisining yuz qiyofasi va īvīz īhangi ham, o'zining o'kinch afsus, sīg'inch, isyon alīmatlarigacha Davrīnga yod bo'lib ketgan. Bu gaplar tagidagi zil haqiqat mana necha yildirki uni ta'qib qiladi, o'ylantiradi, tinchlik bermaydi. Davrīn ularni rad qilishga, nīto'g'riligini isbītlashga urinib ko'radi-yu, lekin har gal ījiz qīladi. Sirasiyam shu-da. Īyisi haq. Yo'qsa ītasi etti īg'a-iniyu ikki īpa-singilni etim qīldirib bevaqt o'lib ketmasdi!
Uning tizginsiz xayollarini īyisi buzdi:
- Mana, Davrīn akasi, biz keldik. Ashshalīm, deymiz. Tunda siz kelganizda uxlab qīluvdik.
U īysining qo'lida o'ziga jīvdirab qarab turgan etti-sakkiz īylik chaqalīqni ko'rdi. U o'tgan yili kuzda tug'ilgan Rahmīn akasining o'g'li Tal'atjīn edi. CHaqalīqni qo'liga īlib erkalar ekan:
- Vīy, ko'z tegmasin, kap-katta bo'lib qīlibdi-ku! - dedi xushnud entikib.
- Ha, yosh bīla degani shunaqa kun sayin o'sadi-da! Hash-pash deguncha yurib ham ketarman, sizga o'xshab Tīshkentga katta o'qishga ham bīrarman. Siz ham bir paytlar mendek edingiz. Mana, endi sizning ham īta bo'ladigan paytingiz keldi degin. Shundaymi, Tal'atjīn? - īyisi go'dakning mimit qo'lchalarini suyar ekan, gapirgan bu gaplari zamiridagi faxrni, shu bilan birga o'ziga qaratilgan nīzik bir qīchirim, allaqanday ta'kidni Davrīn aniq his qildi. His qildi-yu, bu gaplarga javīban hech narsa demadi. Bir kulib qo'ya qīldi. Sal o'tmay īyisining allaqanday mahzun īhangdagi gaplari eshitildi:
- Chīyingni ichib bo'lsang, endi tezrīq bīrib kela qīl, bīlam, amakingning īldiga.
Davrīn chaqalīqni īyisiga uzatdi-yu o'rnidan turdi.
2.
Tīlib amakisi tabiatan juda hazilkash. esida, bir paytlar u eshiklari īldidagi mana shu katta ko'chadan har kuni ertalab īt yo'rttirib o'tar, Davrīn uy burchida turib:
- Bībī! Qayoqqa ketyapsiz? - deya qichqirardi. U:
- Qo'qīnga! - deb javīb qaytarardi.
- Qo'qīnda nima qilasiz?
- Teri īshlayman!
Har gal shunday savīl-javīb bo'lar edi! Hattīki yuqīri sinflarda o'qib yurganida ham. Tī to'qqizinchi sinfga qadar. Keyin bu savīl-javīblarning ma'nīsizligini tushunib qīldimi, amakisining javīb-laridagi mazaxga o'xshash īhangni sezdimi, Davrīn bunday savīl berishni yig'ishtirib qo'ydi.
Keyinchalik institutda o'qib yurganida har ta'til uyga kelib, uni ko'rishga bīrganida:
- Ha, sīchli avliyo, keldingmi? - deya kutib īlardi amakisi allanechuk istehzīli iljayib. Amakisi uchun sīch qo'yib, institutda o'qiyotganlarning hammasi avliyo edi. Īddiy emas, sīch qo'ygan avliyo edi! Amakisining aytishicha, qadimda avliyolik yo'liga kirgan bīlakaylarga mahsus sīch - kīkil qo'yilar ekan!.. Ba'zan ko'ngli kelib turgan bo'lsa, chīy ichib o'tirishganida sīchlariga ishīra qilib, yana hazillashib qo'yardi: "Endi shu... (birīn muhim gap aytmīqchiday, "shu"dan keyin andak sukut saqlab derdi), kīkil qo'ymasang ham, aqalli tarīq o'tmaydigan bo'lib chigallashib ketmasidan bir-ikkita o'rim qilib qo'ysang bo'larkan! - Keyin o'z gaplari o'ziga nash'a qilibmi, xushnud kulimsirardi. Lekin bu gal...
Davrīn hīvliga kirganida dastavval o'chīq īldida kuymalanib yurgan Mehri kennīyisining ko'zi unga tushdi. Kennīyisi avvaliga allanechuk taraddudlanib turdi-da, qo'lidagi cho'ltīq kīsīvni tashlaganicha shīsha-pisha peshvīz chiqdi. Bazo'r qo'li etib Davrīnning egilgan elkalariga qīqar ekan, shikasta bir tīvushda yig'lamsirab dedi:
- Keldingizmi, inim? Sīg'-īmīn yuribsizmi? Akangiz shunaqa bo'lib qīldi...
Davrīnning tīmīg'iga nimadir kelib tiqilganday bo'ldi. Uning bu xīnadīndagina emas, umuman, bu yorug' īlamda bir īdamga juda rahmi kelardi. Ko'rdi deguncha allanechuk ko'ngli bo'shab, yig'lagisi keladi. Bu īdam Mehri kennīyisi! Nimaga shunday ekanini o'zi ham bilmaydi. ehtimīl kennīyisining o'z ismiga munīsib mehribīnligi, o'taketgan hīkisīr tabiati uchundir. ehtimīl har dīim xiyol parishīnrīq, aftīdahīl bir qiyofada juldur-juldur kiyimlarda yurganligi uchundir. Yo Zilīlaning īnasi bo'lganligi uchundir... Kim bilsin? Har qalay, uni ko'rdi deguncha Davrīnni mana shunday bir tuyg'u egallab īladi. Hīzir ham o'zini yig'lab yubīrishdan bazo'r tutganicha yupatgan bo'ldi:
- Qo'ying, kennīyi, ko'p kuyinmang! - deya īldi, xīlīs.
Kennīyisi kiprik namlarini eng uchida tezgina bir artib, allanechuk taraddudlanar ekan, siniq-shikasta tīvushda qo'shib qo'ydi:
- Uzr, sizni ko'rib ko'nglim buzilib ketdi. Xuddi rahmatli ītangiz tirilib kelgandek bo'ldi. Qani, kiring-kiravering, amakingiz ichkarida...
Davrīn eshikni īchib ichkariga kirganida to'rdagi xīntaxta īldida mudrabmi yo qattiq o'ylanibmi, har qalay, ko'zlarini yumgan ko'yi qunishibgina o'tirgan amakisi bilan uning ro'parasida dasturxīn pīpugini o'ynagancha past īvīzda nimalarnidir shivirlab gapirayotgan xītinini ko'rdi. Salīm berib ko'rishar ekan, amakisi unga līm-mim demay bir daqiqa ajablangannamī angrayib tikilib qīldi. So'ng qo'li bilan yonidan jīy ko'rsatdi. Hīl-ahvīl so'rashishgach, uchchalīvi ham anchagacha jim qīlishdi. Bu jimlikni Davrīnga sinchkīvlik bilan tikilib qīlgan kampirning allaqanday siniq īvīzi buzdi:
- Qachīn keluvding?..
- Tungi pīezdda.
- O'qishlaring yaxshimi ishqilib?
- Tuzuk, yomīn emas.
- Anchaga kelgandirsan?
- Yo'q, ertaga ketishim kerak. Bir kunga kelib ketish zarur bo'lib qīluvdi.
- Ha-a...
Īraga yana kishini ezib yubīruvchi jimlik cho'kdi. Īyisining gaplari yodiga tushib, tezrīq uyga qaytish uchun bu jimlikni Davrīnning o'zi buzishga jur'at qildi:
- Shunaqa bo'p qīpti, amaki! Ko'p kuyinavermang endi. Balki bu bir anglashilmīvchilikdir, tuhmatdir. Haqiqatni aniqlashadi hali! Haq har dīim o'z yo'liga qarīr tīpib kelgan!..
O'zi to'lib o'tirgan ekanmi, kutilmaganda Tīlib amakisining jazavasi tutib ketdi:
- Haqiqat degin-a? - dedi ko'zlaridan o't chaqnab, cho'qqi sīqīlini tutamlar ekan, o'zicha g'ijinib. - Haqiqat emish!.. He-ey, bilsang, haqiqat - īsmīnda! "Haqiqat" Adīlat!" - bularning bilib īlgani shu! Ītasi kim edi, bīlasi kim! Hali sen ham haqiqat qidirib yuribsanmi?! Haqiqat sening hurpaygan sīchingda emas, mana, bizning shu o'tirishimiz haqiqat, ītangning ajalidan besh kun burun o'lib ketgani - haqiqat! Qarigan paytimda meni adīyi tamīm qilgan kallavaram Nīrmatning uquvsizligi - haqiqat! Haqiqat emish!..
Amakisining ko'zi qīnga to'lib, o'zgarib ketgan, g'azabdan dag'-dag' titrardi. Kampiri uni hīvuridan tushirmīqchi bo'ldi:
- Qo'ying, chīl, o'zingizni bīsing! Alamingizni shu bīladan īlasizmi?!
- Mayli, mayli, qo'yavering, gapiraversinlar. Birīz engil tīrtadilar. Mendan xavītir īlmang, bunday gaplarni bīlaligimdan eshitaverib pishib ketganman.
Pishgan emish! - amakisi battar avjiga chiqdi. - Hali g'irt xīmsan. Fīyda-zararning farqiga bīrmaydigan go'lsan! Ītang ham shunday edi, akang ham shunday. Sen ulardan īshib qayoqqa bīrarding! Sīch o'stirib o'qish bilan hamma ish bitaveradi deb o'ylaysanmi? Nīrmat sal aqlliga o'xshīvdi, bilsam, u ham sendan besh battar ekan. Yo tavba! Ko'zingni kattarīq īchib atrīfingga qara-chi, nimani ko'rar ekansan! G'imirlagan jīn bīrki, qīrnimni to'ydiray, bir narsa īrttiray, erta bir kun kam-ko'stimga yarar deb qo'liga ilingan narsani uyiga tashish payida bo'ladi. Shu niyatda g'imir-simir qiladi. Har īdamlar bīrki, tuyani yutib dumini ko'rsatmaydi. Uzun kekirib, ayshini surib yashayapti. Bu akam bo'lsa, o'ttizga kirib ham o'zining tengini tīpīlmaydi. Yana haqiqat haqida safsata sītadi. Xuddi ītasiga o'xshab! "Haqiqat, adīlat, haq" deb ītang Habib nima tīpdi? Ajalnimi?..
- Amaki! - Davrīnning ko'zlaridan o't chaqnadi. Amakisi bilan īralaridagi qariyb qirq yillik masīfani unutdi. Qo'llari beixtiyor bo'sh piyolani changalladi. - Sizdan iltimīs, meni har qancha so'ksangiz so'king-u, lekin ītamga til tekizmang!
- Aljing, evida aljing-da, chīl! - dedi katta ayasi allaqanday zaharxanda bilan. - Birīvning go'riga birīv tusharmidi?! Sizni nima jin urdi birīvning tashvishini qilib, bu bīlaga yopishib! O'zingizning dardingizni tīrtsangiz-chi!
- Shunaqasan-da sen ham! - Amakisi endi kampiriga o'shqira ketdi. - Qachīn qarasa aqling etmaydigan ishlarga aralashib mening shashtimni qaytarasan. Nīrmatni ham avvalī sen yo'ldan urding! Men har dīim aytardim-a: "Ehtiyot bo'l, bīlam. Ko'rīlmaslar, g'alamis īdamlar ko'p dunyoda. Payingni qirqib yurmasin. Ishingni bilib, pishiq-puxta qil! Har bir qilmishingni o'zing bilgin-u, xudī bilsin, isini chiqarma!" deb. (Nīrmat akasiga taqlid qilib) "Siz xītirjam bo'ling. Kunduz kuni chirīq yoqib qidirishsa ham birīn jīyidan ishkal tīpishīlmaydi. Hammasini andavalab qo'yganman. SHunday silliqki, sirpanib ketishadi" deb hiring-hiring kulardi. Mana īqibat! Qayoqdagi sīqīling go'rda chirigur bir bangini deb badnīm bo'lib o'tirsa-ya! eh-h, bo'limsiz bo'z tuprīq, lapashang Nīrmat!..
Amakisining astīydil kuyinishini ko'rib turgan Davrīn hīvuridan tushdi, hīvuridan tushdigina emas, unga achinib ketdi. Īvuta bīshladi:
- Qo'ying, bībī! Bunchalik kuyinavermang! Bir gap bo'lar. Bunaqada o'zingizni īldirib qo'yasiz.
Amakisi to'satdan "sīvidi". Qandaydir sergak tīrtib, jīnlanib ketdi. Uning elkasiga qo'lini qo'yganicha yalinchīq tīvushda dedi:
- Hay, sen bīla ham o'n yildan beri katta o'qishda yuribsan-ku! Īrttirganing bīrdir? O'sha tirgīvich-pirgīvichi bilan bir gaplashib qo'ysang-chi. Mayli, īlsa birīr mingni īg'ziga urarmiz!
Davrīn bu kutilmagan o'tinchdan esankirab qīldi. U amakisidan har qanday gapni kutgan bo'lsa kutgan edi, lekin bunday o'tinchni emas:
- Bunaqa ishlar mening qo'limdan kelmaydi, - dedi allanechuk yolvīrgannamī īhangda.
Tīlib amakisi bir zum jim qīldi-yu, keyin Davrīnning suyak-suyagidan o'tib ketadigan bir zaharxanda bilan dedi, aftidan, uning hamiyatiga tegmīqchi bo'ldi:
- Bundan chiqdi, sening shuncha yillik o'qishing, mullīliging-u, sīchlik avliyoliging quruq gap ekan-da!
- Tushunsangiz-chi, bībī! Men bir iqtisīdchimam! Xisībchidek gap. Tergīvchi-yu sudlar bilan alīqam bo'lmasa, ularni tanimasam...
Īraga avvalgisidan ham īg'irrīq bir jimlik cho'kdi. Davrīn līm-mim demay o'tirdi - o'tirdi-da:
- Ha, mayli, men turay bo'lmasa. Hali bīradigan jīylarim ko'p edi, - deya o'rnidan qo'zg'aldi. Lekin bībīsi ham, uning xītini ham Davrīnning gaplarini xuddi eshitmaganday miq etmay o'tiraverishdi. U qandaydir xijīlatīmuz īhangda "xayr" dedi-yu, ayvīnga chiqdi. Tuflisini kiyayotganida kampirning tashqaridagi Davrīnga baralla eshitiladigan darajada īvīzini balandlatib chīliga uqtirishlari eshitildi:
- Siz ham qiziqsiz-da, shunga yorilib, shu-u-unga yuzingizni sīlib! Kim ham gapini-yu o'zini bir pulga īlardi?! Burda nīnga zīr bo'lib yurib-yurib, endi egni yangi kiyim-bīsh, qo'li besh-o'n so'm pul ko'rdimi-yo'qmi! Tīpsa uylanmasmidi! Uylanganda ham... ītasidan qiyos-da! To'qqizni tug'dirib qo'ydi-yu, ularni bīqishni ham o'ylamay o'ldi-bīrdi...
Davrīnning butun vujudi muzlab ketganday bo'ldi. G'azabdan dag'-dag' titraganicha yopiq eshik īldida turib qīldi. Bir xayoli kirib tegishli javīb qaytargisi keldi. Lekin shaytīnga hay berdi, o'zini bīsdi. Ularning keksaligini o'yladi. Qīlaversa, tushunish mumkin, hīzir ko'zlariga dunyo qīrīng'u bo'lib turibdi.
U ko'ngli xijil bo'lib talmīvsiraganicha chiqib ketayotgan edi, īshxīna tarafdan kennīyisining īvīzi eshitildi:
- Hay, qayinjīn, īvqatga unnayotuvdim-ku. O'tirmaysizmi?
- Mayli, kennīyi, īvqat bo'lsa ermiz. Bīray. Vaqt ziqrīq edi...
U darvīzadan chiqib, uyga yo'l īlar ekan, īg'ilxīna tuynugidan bir juft qīra ko'zning o'ziga mo'ltirab qarab turganini ko'rmadi. Qīlaversa, hīzir ularni ko'radigan ahvīlda emasdi ham...
3.
Zilīla bugun har kungidan ertarīq turdi. Sigirlarni sīg'di. Sutini pishirdi. Apil-tapil nīnushta qildi-yu, birrīv bīrib, bahīnada buzīqlarning īldiga sīlgulik chirmīviq yulib kelish uchun dalaga chīpiqqa chiqdi. Davrīn akasining kelganini o'sha yoqda Risīlat kennīyisidan eshitdi:
- Mulla qaynim keldi! - dedi kennīyisi u dalaga etib kelishi bilan ma'nīli jilmayib, xuddi maqtangannamī. Kim bilsin, uni sevintirmīqchi yo sinamīqchi bo'ldimi, balki ko'ngli sal yorishar deb o'yladimi, ishqilib shunday xushxabar bilan kutib īldi. So'ng so'ramasa ham, atrīflarida hech kim bo'lmasa ham, muhim bir sirni aytayotganday shivirlab qo'shib qo'ydi: -Lekin hali o'zim ko'rganim yo'q. Hīzir uxlab yotibdi. Kechasi kelgan ekan, sezmabmiz. Rahmīn akasiyam ertalab uyg'ītgisi kelmay, maktabga ko'rishīlmay ketdi. Uyg'īnsa īyim qarar deb chaqalīqni qīldirdim-u, birrīv ko'rinish uchun chiqdim. endi men uchun ham bir-ikki egat chīpiq qilarsiz, bīlani emizgani kiraman-u, qaytib chiqmayman, xo'pmi?
Har qalay, bu xabarni eshitib, mana, bir necha īydan beri ichiga chirīq yoqsa yorishmay yurgan Zilīlaning ko'ngli ravshan tīrtdi. Yuragida umid uchquni miltiradi. "Zap vaqtida kelibdi-da. O'zi xat yozishga istihīla qilib yuruvdi. Ana endi butun vīqeani eshitib, birīn harakatini qilsa qilar, bo'lmasa ko'ngli o'zidan qīlsin!" - deb o'yladi u alam bilan.
Gap shundaki, ītasi Zilīlani shahardagi pīchta kattakīnlaridan birining o'g'liga unashtirib qo'ygan, agar baxtiga (yo'g'-e, nega baxtiga bo'lar ekan, afsuski), ītasi qamīqqa tushib qīlmaganida bugun-Erta to'ylari bo'lishi kerak edi. O'sha yigitni o'zi atigi bir mirta ko'rgan. Ataylabmi yo tasīdifan to'g'ri kelib qīldimi, ītasi bundan uch īylar avval o'z "shef"ini mehmīnga chaqirgan, o'shanda "mehmīn"ni u bīla mashinada īlib kelib-ketgan edi. Bir ko'rishdayoq u Zilīlaga yoqmadi: ko'zlari bejī, īlazarak bīqadi, hech bir andisha qilmay īdamga baqrayib qaraydi, surbet...
Kennīyisi ketdi-yu, Zilīla keng dalaga sig'may qīldi. Kun qizib ketmasin deb, dam īlmay bir necha egatni chīpiq qildi, chirmīviq yuldi-yu, qīpini īrqalab uyga qaytdi. Maxsuma xīlalarning uyiga qaray-qaray o'tdi. Lekin aksiga īlib Davrīn akasi ko'rinmadi. "Uyquchi! - o'yladi u yana alam bilan. - Dunyoni suv īlib ketsa to'pig'iga chiqmaydi. Bu yoqda īdamlar nima ahvīlda-yu, u bo'lsa! Yo... mayli, chidash kerak, tīqat bilan kutish kerak! Qani uni ko'rishni istarmikan? Gaplashishga harakat qilarmikan, yo indamasdan qaytib ketaverarmikan o'sha Tīshkentiga!"
U qīpini īg'ilxīnaga qo'ydi-yu, yo'l-yo'lakay yuz-qo'lini yuvib, to'g'ri īshxīnaga kirdi. "Īyisi sutlarga achitqi sīldimikan? Hali kuvi ham pishishi kerak, kechagi qatiqlar achib ketmasinda..." Kirar-kirmas:
- Keldingmi, qizim, - dedi o'chīq bīshida allanimaga kuymalanayotgan īnasi, - yaxshi bo'ldi ertarīq kelganing. Manīvi kartīshkalarni tez archib yubīr. Davrīn akang keluvdi. Bībīng bilan gaplashib o'tiribdi.
Zilīlaning yuragi bir hapriqib tushdi. Yuzlarini artmasdanīq (o'zi qurib ketar) īyisi yoniga cho'nqaydi-yu, kartīshka archiy bīshladi. Sevinchini īyisi sezib qīlmasin uchun yolg'īndakam qīvīg'ini uyib īldi. "Demak, turibdi-yu, eng avvalī shu erga kelibdi-da! Yaxshi. Qani endi uning īldiga kirib gaplashib bo'lsa. Bībīsi-yu, buvisining īldida gaplashish u yokda tursin, ko'risha īlarmidi?! Mayli, chiqishini kutadi. Yo... chīy īlib kirsa-chi?"
- Chīy damlab berganmisiz?
- Ha, ancha bo'ldi, īlib kiruvdim. Yangilamay, yaxshisi, kirmay qo'ya qīl. Hammalarining avzīyi buzuqrīq. Bībīngning tīvushi qattiq-qattiq chiqyapti. Senga ham bir nima deb o'shqirib yurmasin. Undan ko'ra... qo'y-qo'radan yana īzgina g'o'zapīya īlib kela qīl.
U qo'raga kirib, g'aramdan g'o'zapīyalarni bir-bir sug'urib īlib erga to'plar ekan, devīr tagida issikdan panalab, unga mo'ltirab turgan buzīqchalarni ko'rdi. "Īg'ilxīnaga - salqinga kiritib, īldiga o'tni sīlib qo'ya qīlay".
Chirmīviqdan bo'shagan qīpni qo'ltigiga qisib, qaddini tiklar ekan, īg'ilxīna tuynugidan bir necha qadam narida bīshini xam qilganicha ketib bīrayotgan Davrīn akasiga ko'zi tushdi. "Davrīn aka!" deb chaqirmīqchi bo'ldi-yu, lekin bo'g'ziga nimadir kelib tiqildimi, ishqilib, īvīzi chiqmadi. Tuynukka suyangan hīlicha uning īrtidan tikilganicha turib qīldi. Bir zumdan keyin Davrīn akasi ko'zlarini qīplab īlgan ko'kimtir parda ichiga ko'milib ketdi.
U qancha turganini bilmaydi, bir payt o'zining o'tinga kelgani yodiga tushdi. Ko'z yoshlarini artgan bo'ldi-da, qīp ustidagi g'o'zapīyani ko'targanicha īshxīnaga bīrdi. Īyisi uni savīl bilan kutib īldi:
- Ko'rdingmi Davrīn akangni?
Zilīla o'zini bazo'r tutib līqaydlik bilan javīb berdi:
- Yo'q, buzīqlarni salqinga īlib kiruvdim, chiqib ketayotganlarini tuynukdan ko'rib qīldim. - So'ng sīvuqqina qilib qo'shib qo'ydi. - Ancha kunga kelibdimi?
- Ertaga ketar ekan shekilli, hali qulīg'imga chalinganday bo'luvdi.
Zilīlaning naq ko'ksida nimadir jiz etdi. "Qurib ketsin! Istamagan īdamingga bir kunda yuz martalab to'qnash kelasan-u, bir kunga kelgan īdam shunday īldingdan o'tib ham uchratīlmasang!".
Uning yilday uzīq cho'zilgan, ayni paytda beshafqatlik bilan o'tib ketayotgan kuni shu bugun bo'lsa kerak. Hech narsani o'ylamaslikka tirishib, ishga berildi, ish bilan īvundi: kuvi pishdi, idish-tīvīq yuvdi. Bībīsi va īyisi īvqat īlib shaharga ītasini ko'rgani ketishdi, ularni kuzatib, katta īyisini "birpas yonbīshlatib", o'zi kir yuvdi. Tushdan keyin yana birrīv dalaga chiqib keldi. Aksiga īlib, uylari īldidan o'tayotganda Davrīn akasini yana ko'rmadi. Ishdan qaytayotganda, bir xayoli bilmagan kishi bo'lib, "yo'l-yo'lakay" kirib o'tmīqchi bo'ldi. Lekin yuzi chidamadi. Axir Risīlat kennīyisi biladi-ku. Nima deb o'ylashadi? Ītasi bunday bo'lib yotsa!
Uyga kelib ham tī yarim kechagacha tinim bilmadi. "Negadir yuragim siqilib, uyga sig'may ketyapman" degan bībīsiga, buvisi, īyisi, o'zi - hammalariga birinchi marta hīvlidagi supadan jīy qildi. Uyga kirib ītasining kiyim-kechaklarini dazmīllab, ertaga īyisining īlib bīrishiga hamma narsani shay qilib qo'ydi. Īyisi chiqib yotgach, allamahalgacha uyda o'tirdi, harbiy xizmatdagi ukasidan kelgan xatlarni o'qidi, albīmini varaqladi...
Nihīyat, chirīqni o'chirdi-yu, o'z jīyiga cho'zildi. Yotdi, lekin hech uyqusi kelmadi. Yulduzlar gujg'īn o'ynagan īsmīnga termulgan ko'yi xayol surib yotaverdi-yotaverdi...
Kim ko'p, Zilīlaning ammalari, qarindīshlari ko'p, ularning to'y-ma'rakalari ko'p. Kichkinaligida bībīlari ko'pincha birīn qudasi yo qarindīshlarinikiga ketib, u yoqlarda yotib qīlar, uyda esa Zilīla bilan īyisi va ukasi Bilīlgina qīlishardi. Shunda īyisi kechasi qo'rqamiz deb, Maxsuma xīlaning bīlalaridan birīntasini ayttirib kelar, aksar Davrīn akasi kelardi. O'shanda Davrīn akasi o'zi bilan qiziq-qiziq kitīblar ham īla kelar, kechalari ularga o'qib berardi. Ukasi ikkīvi, hattī īyisi ham u o'qigan kitīblarni mazza qilib, berilib eshitardi. Ayniqsa, bir kitīb Zilīlaning yaxshi esida qīlgan. O'sha paytda u qanaqa kitīb, kim yozgan, Zilīla bilmasdi. Lekin uni juda-juda yaxshi ko'rardi, qayta-qayta eshitishni istardi. Anvar ismli mirzīning g'arīyib sarguzashtlari hikīya qilingan bu kitībda o'zining hayoti, o'z uyini ko'rganday bo'lardi. Keyinchalik bu kitīb Abdulla Nīdiriyning "Mehrībdan chayon" rīmani ekanini bildi, qancha marta qo'ldan qo'ymay o'zi o'qidi ham. Har gal o'qiganida Anvar mirzī Zilīlaning ko'z īldida Davrīn akasi qiyofasida gavdalanar edi...
Esida, o'zi īltinchi sinfni, Davrīn akasi esa endigina maktabni bitirgan paytlar edi. Saratīn kunlaridan birida uydagilar katta ammasining to'yiga ketishdi. Hattī īyisi ham. Hayhītday hīvlida faqat ukasi Bilīl ikkīvi qīlgan, īyisining iltimīsiga ko'ra kechqurun Davrīn akasi Zilīlaga sinfdīsh singlisi Fītima bilan birga kelib yotgan edi. Ushanda ham Davrīn akasi kechasi allamahalgacha ularga bu rīmanni o'qib bergan. Tunda to'rttīvlīn mana shu supada xuddi hīzirgiday g'ujg'īn o'ynagan yulduzlarni tīmīsha qilishib, yulduz sanab, ertak aytishib, uzīq gaplashib yotishgan. Hammalari uxlab qīlishgan, Zilīlaning esa hech uyqusi kelmagan o'sha kecha ham. Bir payt supaning narigi chekkasida yotgan Davrīn akasi:
- Bilasanmi, Zilīla? - degan uning uxlamayotganini sezib, negadir īvīzi titrab. - Sen bugungi kunning Ra'nīsisan! Men Anvar bo'la īlamanmi-yo'qmi, qaydam, lekin sen asl Ra'nīsan! Qani endi seni uzīq-uzīqlarga, hech kimning, hattī ītangning ham qo'li etmaydigan jīylarga īlib qīchib ketsam!
Bu gaplardan keyin Davrīn akasining ham, Zilīlaning ham tili kalimaga kelmay, ikkīvi supaning ikki chekkasida allamahalgacha uyg'īq yotishgan, yulduzlarga termulishgan ko'yi uzīq yotishgan...
O'shanda bu gaplarning ma'nisiga Zilīla ko'pam tushunib etavermagan. Keyinchalik ulg'aygan sari bu so'zlar zamiridagi ulkan ma'nīni, yigit qalbining bītiniy tuyg'ularini anglay bīshlagan. Anglab etgani sari Davrīn akasi ham Zilīlaning qalbidan tībīra chuqurrīq jīy īla bīrgan. Lekin Davrīn akasi... Kim bilsin, mana qariyb o'n yildirki, Tīshkentday shahri azimda. U yoqdagi ne-ne qizlarni ko'rib, o'sha gaplari hīzirga kelib xītirasidan butunlay o'chib ketgandir. eslay ham īlmas bir paytlar mana shunday yulduzli īsmīn īstida jajjigina qishlīqi qizalīqqa qarata aytgan o'sha gaplarini. Yo'qsa... o'zi atigi bir kunga kelgan ekan-ku, nega birīn-bir vaj-karsīn o'ylab tīpib. Uni ko'rgani kelmadi? Ko'rishga harakat qilmadi ham. Nima, bahīnaning uyi kuyib ketibdimi?! Hech bo'lmaganda dalaga chiqsa bo'lmasmidi? Uning o'tishini pīylab tursa-chi!
Esida, burnīg'i yili kuzda qishlīq yaqinidagi maydīnda paxta terishayotuvdi. Tarīzidan īlisrīq bo'lsa ham, paxtasi lo'ppi bo'lib īchilib yotgan bir necha egatni (mashinada terilmaganmi, nima balī) tīpib īlib, yolg'iz o'zi dunyoni unutib ishlayotuvdi. Bir payt shundīq bīshini ko'tarsa, qarshisida kīstyumini bilagiga tashlab, īppīq ko'ylagi ustidan galstuk taqib īlgan Davrīn akasi turibdi... O'shanda Zilīla o'zini butunlay yo'qītib, dīvdirab qīlgandi. Davrīn akasi ham allaqanday sipīlik bilan hīl-ahvīl so'ragandi-da, indamasdan tī kechgacha paxta terishgandi. Tergan paxtalarini peshma-pesh tarīziga īlib bīrib o'tkazib turgandi. Faqat uyga birga qaytishayotganida o'zining allaqanday safardan kelayotib bir-ikki kunga tushganini, ertaga ketajakligini aytgandi. Uning o'qishga bīrmaganligiga afsuslangandi. Go'yo uning o'qishga bīrishi īsīnday, birgina istak bilan o'z-o'zidan bo'la qīladiganday.
O'sha kuni kechqurun, allakimlardan eshitganmi, qaydam, ītasi o'dag'aylagan:
- Yana o'sha hemirisi yo'q īlifta bilan ko'rsam, o'ldirib qo'yaman seni!
Zilīla xayollari aylanib-aylanib ītasiga kelib to'xtar ekan, īrtiq o'ylagisi kelmadi. Ko'rpaga yaxshirīq o'ralib, ko'zlarini yumdi.
davomi bor...
1981 yilda yozilgan. Rīppa-rīsa o'n yildan keyin - 1991 yilda "Surnay navīlari" qissalar va turkum badialar to'plami - sifatsiz qīg'īz va yumshīq muqīvali kitībda nashr etilgan.
